एअर डिफेन्स सिस्टिम म्हणजे काय? कशी काम करते ही यंत्रणा?

पाकिस्तान : पाकिस्तानचे हवाई हल्ले यशस्वीपणे उधळून लावण्यामागे भारतीय हवाई सुरक्षा यंत्रणेचं यश स्पष्ट दिसून आलं. ही हवाई सुरक्षा यंत्रणा कशा पद्धतीने काम करते, देशासाठी त्याचं महत्त्व काय याविषयीची सविस्तर माहिती जाणून घेऊयात...

‘ऑपरेशन सिंदूर’मुळे गोंधळून गेलेल्या पाकिस्तानने बुधवारी आणि गुरुवारी रात्री जम्मू, पंजाब, राजस्थान, गुजरातमधील सीमेलगतच्या भागांतील भारतीय लष्कराच्या आस्थापनांना लक्ष्य करण्याचा प्रयत्न केला. मात्र भारताच्या मजबूत हवाई यंत्रणांनी तो पूर्णपणे हाणून पाडला. उलट प्रत्युत्तर देण्यासाठी भारताने केलेल्या कारवाईत लाहोरमधील हवाई सुरक्षा यंत्रणा नष्ट झाल्याचं वृत्त समोर आलं. त्याचप्रमाणे पाकिस्तानची दोन लढाऊ विमानंही उद्ध्वस्त झाल्याचं कळतंय. ‘लाहोर इथली हवाई सुरक्षा यंत्रणा निष्क्रिय करण्यात आल्याचं विश्वसनीयरित्या कळलंय’, असं भारतीय लष्कराने स्पष्ट केलं. आधुनिक काळातील युद्धात आकाशावर नियंत्रण ठेवणं अत्यंत महत्त्वाचं असतं, हे यावरून समजतंय. त्यामुळे कोणत्याही राष्ट्राच्या संरक्षणात्मक पायाभूत सुविधांमध्ये हवाई सुरक्षा प्रणाली (Air Defence System) ही एक महत्त्वाची सुविधा असते. भारताच्या सक्षम आणि गतिमान हवाई सुरक्षा प्रणालीमुळेच बुधवारी आणि गुरुवारी रात्री पाकिस्तानचे हवाई हल्ले अयशस्वी ठरले.

एअर डिफेन्स सिस्टिम कशी काम करते?

हवाई सुरक्षा यंत्रणेचं प्राथमिक उद्दिष्ट हे आकाशातील धोक्यांना आणि हल्ल्यांना उधळून लावणं असतं. मग ते शत्रूची लढाऊ विमानं असो, मानवरहित ड्रोन असो किंवा क्षेपणास्त्रे असो. हे रडार, नियंत्रण केंद्रे, लढाऊ विमानं, जमिनीवर आधारित हवाई सुरक्षा क्षेपणास्त्रे, तोफखाना आणि इलेक्ट्रॉनिक युद्ध प्रणालींच्या मदतीने केलं जातं. या एअर डिफेन्स सिस्टिमचं तीन परस्परांशी जोडलेल्या ऑपरेशन्समध्ये उप-वर्गीकरण केलं जाऊ शकतं.

शोध- कोणत्याही हवाई सुरक्षा प्रणालीच्या यशाची गुरुकिल्ली म्हणजे हल्ला होण्याआधीच सुरुवातीला धोका शोधण्याची क्षमता. हे सर्वसामान्यपणे रडारद्वारे केलं जातं. परंतु जर शत्रूने इंटरकॉन्टिनेंटल बॅलिस्टिक क्षेपणास्त्र (ICBM) लाँच केल्यास अशा विशिष्ट परिस्थितीत उपग्रहांचाही वापर केला जाऊ शकतो.

ट्रान्समीटरद्वारे रडार इलेक्ट्रोमॅग्नेटिक रेडिओ लहरींचं किरण पाठवतो. या लहरी ज्या वस्तूंवर आदळतात, तिथून परावर्तित होतात. उदाहरण द्यायचं झाल्यास, शत्रूच्या विमानाला इलेक्ट्रोमॅग्नेटिक रेडिओ लहरी आदळल्या की तिथून ते किरणं पाठवतात. त्यानंतर रिसीव्हर परत येणाऱ्या रेडिओ लहरी गोळा करतो आणि त्याच्या आधारे शत्रूच्या विमानाचं अंतर, त्याचा वेग आणि त्याचं विशिष्ट स्वरुप (कोणत्या प्रकारचं विमान/ क्षेपणास्त्र) यांबद्दलचे विविध निष्कर्ष काढतो.

ट्रॅकिंग- हवाई धोक्याचा सतत आणि अचूकपणे मागोवा घेण्याच्या क्षमतेद्वारे एअर डिफेन्स सिस्टिमची कार्यक्षमता समजते. त्याचप्रमाणे या सिस्टिमची कार्यक्षमता फक्त शत्रूचं विमान शोधण्यापुरतं मर्यादित नसतं. ते रडार आणि इन्फ्रारेड कॅमेरे किंवा लेजर रेंजफाइंडरसारख्या इतर सेन्सर्सचा एकत्रित वापर करण्यावरही अवलंबून असतं. एकाच वेळी या एअर डिफेन्स सिस्टिमला अत्यंत गडबडीच्या वातावरणातही एकाच वेळी होणारे अनेक हल्ले, जलद गतीने येणारे धोके ओळखावे लागतात. त्याचसोबत खोट्या धोक्यांना लक्ष्य न करता शत्रूला प्रभावीपणे निष्प्रभ करण्यासाठी ट्रॅकिंगची अचूकता अत्यंत महत्त्वाची असते.

निष्क्रिय करण्याची क्षमता- एकदा शत्रूचा धोका शोधून काढला की त्याचा मागोवा घेत ते वेळीच निष्क्रिय करणं अत्यंत महत्त्वाचं असतं. कोणत्या श्रेणीचा किंवा प्रकाराचा धोका आहे म्हणजेच कोणत्या प्रकारचं क्षेपणास्त्र किंवा विमान आहे, त्याचा वेग काय आहे यावरून एअर डिफेन्स सिस्टिम त्याची कार्यपद्धती ठरवते. एअर डिफेन्स सिस्टिमचे हे तिन्ही पैलू एकत्रितपणे कार्य करतात. यासाठी लष्करी भाषेत ‘C3’ किंवा ‘कमांड, कंट्रोल आणि कम्युनिकेशन’ची आवश्यकता असते.

हवाई हल्ला शोधणं, ट्रॅक करणं आणि रोखणं या तांत्रिक क्षमतांव्यतिरिक्त प्रभावी एअर डिफेन्स सिस्टिमसाठी उत्कृष्ट कम्युनिकेशन, निर्णय घेण्याची क्षमता आणि हवाई हल्ल्याला परतावून लावण्याची क्षमता महत्त्वपूर्ण असते.

हवाई हल्ले कसे परतावून लावले जातात?

आपल्यासमोर असलेलं शत्रूचं आव्हान लक्षात घेऊन त्या हवाई धोक्यांना विविध प्रकारच्या शस्त्रांच्या वापराने निष्प्रभ केलं जातं. यामध्ये पुढील गोष्टींचा समावेश असतो.

लढाऊ विमान- इंटरसेप्टर्समध्ये अशा लढाऊ विमानांचा समावेश असतो, जे शत्रूच्या विमानांवर, विशेषत: बॉम्बर्सवर हल्ला करतात. अत्यंत जलद गतीने धावणारी ही विमानं क्षणार्धात उडवून टाकण्याची त्यांची क्षमता असते. ही लढाऊ विमानं अत्यंत वेगाने टेक-ऑफ करतात आणि शत्रूच्या विमानाला शस्त्रे तैनात करण्यापूर्वीच निष्क्रिय करतात.

तोफ, रॉकेट, दृश्य श्रेणी आणि दृश्य-श्रेणीच्या पलीकडे असलेल्या श्रेपणास्त्रांचा संच आणि इलेक्ट्रॉनिक युद्ध प्रणालींसह हे इंटरसेप्टर्स हवेतून हवेत लढण्यासाठी सुसज्ज असतात.

‘मिग-21’सारखी विमानं ही इंटरसेप्टर होती, ज्याचा एक अपग्रेड केलेला प्रकार अजूनही भारतीय हवाई हलाच्या सेवेत आहे. नव्या लढाऊ विमानांमध्ये विविध भूमिका एकाच वेळी करण्याची क्षमता आहे. भारत इंटरसेप्टर मोहिमेसाठी सुखोई, एसयू-35, मिग-29, एचएएल तेजस, मिग-21 बायसन्स आणि डसॉल्ट राफेल यांना तैनात करू शकतो.

जमिनीवरून हवेत मारा करणारी क्षेपणास्त्रे (SAMS)- आज SAM हे बहुतेक एअर डिफेन्स सिस्टिम्सचा आधार आहेत. कारण ते अँटी एअरक्राफ्ट आर्टिलरीपेक्षा (AAA) अधिक प्रभावी आहेत आणि इंटरसेप्टर्सप्रमाणे ते वैमानिकांना धोक्यात आणत नाहीत.

SAMs चा वापर शत्रूचं लढाऊ विमान, हेलिकॉप्टर आणि क्षेपणास्त्रांना लक्ष्य करण्यासाठी केला जाऊ शकतो. ते सामान्यत: रडार इन्फ्रारेड किंवा लेसर-मार्गदर्शित असतात. जमिनीशिवाय ते जहाजांवरूनही चालवले जाऊ शकतात.

SAM चे तीन वारंवार वापरले जाणारे प्रकार-

·         जड लांब पल्ल्याच्या प्रणाली, ज्या स्थिर किंवा अर्ध-गतिमान असतात

·         मध्यम पल्ल्याच्या वाहनांवर बसवलेल्या प्रणाली ज्या चालताना गोळीबार करू शकतात

·         कमी पल्ल्याच्या मानवाकडून चालवल्या जाणाऱ्या एअर डिफेन्स सिस्टिम्स (किंवा मॅनपॅड्स)

प्रत्येक SAM वर्गाची कार्यपद्धती वेगवेगळी असते

भारत वापरत असलेली रशियन-निर्मित S-400 सारखी सर्वांत जड SAP क्षेपणास्त्रे काहीशे किलोमीटर अंतरापर्यंत शत्रूच्या बॅलिस्टिक क्षेपणास्त्रांना किंवा विमानांना तोंड देऊ शकतात. मध्यम क्षेणीतील SAM क्षेपणास्त्रांमध्ये 50 ते 100 किलोमीटर अंतरावरील लक्ष्यांना मारण्याची क्षमता असते. परंतु ते अधिक गतिमान असतात आणि ते अगदी कमी वेळात लाँच करत येतात.

मॅनपॅड्सचा वापर घिरट्या घालणारे हेलिकॉप्टर किंवा ड्रोन किंवा जमिनीवर हल्ला करणाऱ्या स्थिर विंग एअरक्राफ्टसाठी केला जातो. हे इतर प्रकारापेक्षा खूपच किफायतशीर आहेत.

भारताच्या SAMS च्या शस्त्रसाठ्यात स्वदेशी विकसित मध्यम पल्ल्याच्या आकाश मिसाइल्स, मध्यम ते लांब पल्ल्याच्या बराक मिसाइल्स आणि लांब पल्ल्याच्या S- 400 मिसाइल्सचा समावेश आहे.

S 400

अँटी-एअरक्राफ्ट आर्टिलरी (AAA)- SAMs च्या विकासामुळे आणि आधुनिक लढाऊ विमानांच्या क्षमतांमुळे AAA चं महत्त्व खूपच कमी झालं आहे. परंतु ऑटो फायर कंट्रोलने अपग्रेड केलेली ही आर्टिलरी शेवटच्या टप्प्यातील महत्त्वाची सुरक्षाव्यवस्था आहे.

AAA हे प्रति मिनिट 1 हजारपेक्षा जास्त राऊंड वेगाने शेल्स फायर करतात. AAA शेल्स हे पूर्वनिर्धारित उंचीवर स्फोट घडवून आणण्यासाठी डिझाइन केलेले असतात, जेणेकरून ते विस्तृत क्षेत्रावर हल्ला करू शकतात.

इलेक्ट्रॉनिक युद्ध (EW) – अनेकदा शत्रूच्या हवाई धोक्याला निष्प्रभ करण्यासाठी प्रत्यक्षात गोळीबर करण्याची आवश्यकता नसते. इलेक्ट्रोमॅग्नेटिक स्पेक्ट्रमच्या शक्तीचा वापर कपूर शत्रूच्या धोक्यांना अडवण्यासाठी, फसवण्यासाठी किंवा नष्ट करण्यासाठी इलेक्ट्रॉनिक वॉरफेअर प्रणाली डिझाइन केल्या आहेत.

इलेक्ट्रॉनिक वॉरफेअर बहुतेकदा शत्रूच्या रडार आणि लक्ष्य करण्याच्या प्रणालींना ठप्प करण्यासाठी वापरली जाते. इलेक्ट्रॉनिक वॉरफेअर हे शत्रूच्या ड्रोनला गोंधळात पाडण्यासाठी वापरलं जाऊ शकतं. आज अनेक अत्यंत अत्याधुनिक EW प्रणाली वापरात आहेत. हे जमिनीवरून आणि हवेतून दोन्ही ठिकाणी ऑपरेट करू शकतात. यामध्ये यूएस नेव्हीच्या बोईंग EA-18G ग्रोलर, F/A-18 सुपर हॉर्नेटची EW व्हर्जन यांसारख्या विशेष EW विमानांचा समावेश आहे.

एअर डिफेन्स सिस्टिम नष्ट करणं का महत्त्वाचं?

हवाई श्रेष्ठता प्रस्थापित केल्याने हवाई दलाला बॉम्बहल्ला, सामरिक हवाई समर्थन, पॅराट्रूप इन्सर्टेशन किंवा पुरवठा कमी करण्याच्या मोहिमांमध्ये काही प्रमाणात शिक्षामुक्ती आणि हार मानण्याची भीती न बाळगता काम करण्याची परवानगी मिळते. शत्रूच्या प्रदेशावर हवाई क्षेष्ठता प्रस्थापित करण्यासाठी शत्रूच्या एअर डिफेन्स सिस्टिमला निष्क्रिय करावं लागतं. क्षेपणास्त्रे, EW, बॉम्ब, UAV किंवा अगदी जमिनीवरील हल्ल्यांनीही शत्रूच्या एअर डिफेन्स सिस्टिमला लक्ष्य करता येतं. शत्रूची एअर डिफेन्स सिस्टिम पाडल्याने शत्रूच्या प्रदेशात खोलवर जमिनीवरील हल्ले करण्यासाठीही आधार मिळतो.